بیش‌فعالی (ADHD) با سه نوع مختلف در کودکان بروز می‌کند، در نخستین نوع از این اختلال، علاوه بر بیش‌فعالی، عملکرد تکانی (انجام کارهای ناگهانی) در کودک دیده می‌شود. دومین و شایع‌ترین اختلال، نوعی است که در آن بیش‌فعالی و پر تحرکی مشاهده نمی‌شود و کودک فقط دارای علائم مربوط به کمبود توجه و تمرکز است که معمولاً این نوع اختلال دیرتر و در سنین مدرسه تشخیص داده می‌شود. در نوع سوم اختلال بیش فعالی، کودک هم دارای علائم بیش‌فعالی، عملکردهای ناگهانی و هم کمبود توجه و تمرکز است. معمولاً علائم این اختلال بعد از 3 سالگی آغاز و تا قبل از 7 سالگی تشخیص داده می‌شود. این اختلال در پسران 3 تا 5 برابر شایع‌تر از دختران است.

 

 

کودک بیش‌فعال آرام و قرار ندارد

این کودکان نمی‌توانند برای مدت کوتاهی، بدون حرکت در یک جا بمانند. اگر آن‌ها را مجبور به این کار کنید، مدام در جای خود تکان می‌خورند و با وسیله‌ای (دسته‌های صندلی یا ریشه‌های فرش) بازی می‌کنند. گاهی سر جای خود نیم‌خیز می‌شوند، ‌می‌ایستند و آرام و قرار ندارند. آستانه توجه این کودکان پایین است. یعنی وقتی مشغول کاری هستند، هر صدا و علامتی از اطراف می‌تواند توجه آن‌ها را سوی خود جلب کند. کودکان بیش‌فعال همیشه گوش به زنگ وقایع جانبی هستند و در مدرسه به دلیل اینکه مرتب در حال حرکت هستند غالباً نظم کلاس را بر هم می‌ریزند.

 

 

کودک بیش‌فعال حادثه می‌آفریند

آن‌ها معمولاً کودکان پرخطری هستند و از فعالیت‌های پرخطر ترسی ندارند و آن را به راحتی انجام می‌دهند. مثلاً بارها دیده شده که بدون ترس از افتادن، بدن خود را تا نیمه از پنجره ساختمان بیرون می‌برند. اغلب به جای راه رفتن می‌دوند، بسیار جسورند و دست به کارهای خطرناکی مانند پریدن از روی بلندی، دست زدن به گاز، چاقو،‌ کبریت و … می‌زنند و بعد از انجام اعمال خطرناک هم عبرت نمی‌گیرند و مرتباً همان اعمال را تکرار می‌کنند.

 

 

پرخاشگری و آزار دوستان

این کودکان بدون هیچ فکری، دست والدین را در خیابان رها کرده و وسط خیابان می‌پرند، بی‌آنکه به عواقب عمل‌شان فکر کنند. یا مرتباً موجب آزار دوستان و زدن آن‌ها می‌شوند و به صورت یک نماد پرخاشگری می‌شوند. این کودکان معمولاً نمی‌توانند دوستان پایدار و منظمی داشته باشند و به خاطر بروز رفتارهای خاص، به سرعت دوستان خود را از دست می‌دهند.

 

 

اجتناب از انجام تکالیف درسی

تمرکز در کودکان بیش‌فعال ضعیف است. این نشانه که در اصل مربوط به آستانه تحریک پایین در آن‌هاست، باعث می‌شود نتوانند ذهن خود را به موضوع‌هایی که نیاز به تمرکز دارد، معطوف کنند. موتور حرکتی این کودکان بسیار فعال و دینامیک است و در سنین مدرسه اغلب دچار افت تحصیل هستند. این نشانه می‌تواند به دلیل عدم تمرکز کافی آن‌ها باشد. آنان افراد قانون‌مندی نیستند، اطاعت از قوانین و مقررات مدرسه، خانه، شهر و … برایشان دشوار است. این کودکان قادر به پیگیری دستورات نیستند و کارهای خود را نیمه‌کاره رها می‌کنند. به دلیل مشکل تمرکز،‌ فراموش‌کار هستند و به هر بهانه‌ای از انجام تکالیف طفره می‌روند و معمولاً در مدت طولانی تکالیف را انجام می‌دهند. برای اجازه گرفتن از معلم برخلاف بقیه دانش‌آموزان که بدون بلند شدن از جای خود، اول اجازه می‌گیرند و بعد به سمت در خروجی، تخته سیاه یا سطل زباله حرکت می‌کنند، ‌از جایشان بلند می‌شوند و نزد معلم می‌روند، سپس از او برای انجام کار خود اجازه می‌گیرند. این کودکان به دلیل علائم کم توجهی، وسایل مهد کودک و یا مدرسه خود را مرتب گم می‌کنند و در خانه جای وسایل شخصی خود را فراموش می‌کنند. آن‌ها در مدرسه به دلیل مشکل توجه و تمرکز بیشترین مسئله را در دروس «دیکته» و «ریاضی» دارند. اشتباهاتشان در دیکته و ریاضی کاملاً ناشی از بی‌دقتی آن‌هاست. غلط‌های املایی شایع در این کودکان شامل نگذاشتن نقطه، تشدید، دندانه و سرکش است. یا یک کلمه را در یک قسمت دیکته درست می‌نویسند و همان کلمه را در جای دیگر اشتباه می‌نویسند. غلط‌های ریاضی آن‌ها ناشی از بی‌توجهی است. این کودکان علائم ریاضی مانند جمع و تفریق را با هم اشتباه می‌کنند و یا ممکن است راه حلی را درست بنویسند ولی در زمان نوشتن، اشتباه منتقل کنند. این کودکان از نظر معلمان، بی‌انضباط و مداخله‌گر در صحبت‌ها هستند، چرا که در طی ساعت مدرسه چندین بار محل کلاس را ترک می‌کنند.

 

 

لزوم تشخیص زودرس و درمان به موقع

این کودکان معمولاً‌ دوست دارند در انجام همه کاری دخالت کنند. تشخیص زودرس و درمان به موقع مانع برچسب زدن به آن‌ها تحت عنوان شرور، پرخاشگر، فضول، بی‌توجه و بی‌انضباط می‌شود. دارو درمانی،‌ رفتار درمانی برای کودک یا نوجوان بیش‌فعال و آموزش‌های رفتاری به والدین از جمله روش‌های درمانی این اختلال است. درمان دارویی در کنترل علائم بسیار مؤثر است، این داروها هم علائم پر تحرکی و هم علائم مربوط به بی‌دقتی و کم تمرکزی را کنترل می‌کند.

 

 

بایدها

شاید پرسش بسیاری از خانواده‌ها در مورد کودک بیش‌فعال‌شان این باشد که چه کارهایی را باید در برخورد با آن‌ها انجام دهند؟ موارد زیر پاسخ به آن‌هاست:

• خانواده‌ای که اصول صحیح برخورد با کودک بیش‌فعال را بداند، بهتر می‌تواند به او برای مقابله با این مشکل کمک کند.
• برخی خانواده‌ها در مقابل بیش‌فعالی فرزندشان از مکانیسم انکار استفاده می‌کنند و این مشکل را نمی‌پذیرند، اما انکار، فقط پاک کردن صورت مسئله است در حالی که مشکل همچنان باقی است.
• برخی با این تفکر قدیمی که دارو برای کودکشان اعتیاد آور است، داروهای او را قطع می‌کنند که این کار می‌تواند تلاش گروه برای دارو درمانی را از بین ببرد. خانواده باید با روان‌پزشک در دارو درمانی، حداکثر همکاری را داشته باشد.
• کودک خود را برای ایجاد تمرکز بیشتر به بازی‌های ایستا و فکری تشویق کنید و یکی از کارهای مفید، ‌ثبت نام او در کلاس‌های آموزشی ورزشی است که نیاز به تحرک و جست و خیز در آن‌ها را برطرف می‌کند. گاهی آن‌ها دوست ندارند که پس از مدرسه ورزش کنند یا مهارت ورزشی خاصی- چه انفرادی و چه تیمی- را بیاموزند. هنر و سرگرمی‌های ذهنی می‌توانند جای آن را پر کنند. نقاشی کشیدن یا کاردستی درست کردن، فرصت‌های خلاقانه‌ای را فراهم می‌کنند.
• از دیگر روش‌ها، تقسیم کارهای محوله آن‌ها به بخش‌های کوچک‌تر است. مثلاً با توجه به اینکه این کودکان از انجام مستمر تکالیف مدرسه زود دلزده می‌شوند، خانواده می‌تواند برنامه‌ای تنظیم کند که کودک، این تکالیف را در چند نوبت انجام دهد.

 

 

نبایدها

بیش‌فعالی مانند هر پدیده دیگر در روان‌شناسی در کنار اقدام‌های صحیح برای اصلاح، باعث به وجود آمدن برخی باورهای غلط و در نتیجه شکل‌گیری رفتارهای نادرست از سوی خانواده‌ها می‌شود، که نه تنها وضعیت کودک را بهبود نمی‌بخشد بلکه ممکن است عوارض دیگری را به وجود آورد:

• تنبیه بدنی برای اصلاح این کودکان به هیچ وجه صحیح نیست و باید از این کار اجتناب کرد.
• حتی‌المقدور باید از پیام‌های کلامی پرهیز و بیشتر پیام‌ها را به صورت رفتاری منتقل کرد.
• کودک بیش‌فعال را نمی‌توان با اعمالی مثل حبس کردن وادار به انجام کاری کرد، زیرا این اعمال را ارادی انجام نمی‌دهد.
• نباید مدام او را با دیگران مقایسه کرد و رفتار صحیح کودکان هم سن و سالش را به رخش کشید.
• انتظار نداشته باشید که این کودکان به نصیحت‌ها و دستورات ما گوش دهند.
• آموزگار باید توجه داشته باشد که با کوچکترین خطا، کودک را از کلاس اخراج نکند. در واقع اخراج از کلاس برای کودکی که نمی‌تواند یک جا بنشیند، یک جایزه است.
• نباید کودک را در کلاس جدا از دیگر دانش‌آموزان نشاند. از برچسب زدن و استفاده از کلمه بیش‌فعال برای این کودکان بپرهیزید و با عبارت‌هایی مانند «امان از دست تو» و … آن‌ها را مورد خطاب قرار ندهید.
• تشویق کردن یک رفتار غلط نمی‌تواند تأثیر مطلوبی در اصلاح آن داشته باشد. بنابراین خانواده نباید رفتارهای غلط کودک خود را با تشویق، حمایت کند.

 

 

 

روش‌هایی مؤثر برای کنترل کردن کودکان بیش‌فعال

اگر بیش‌فعالی تا سن خاصی ادامه یافته و درمان نشود، حتماً کودک را در بزرگسالی به سمت رفتارهای پر خطر سوق می‌دهد.

البته شاید خیلی از والدینی که چنین فرزندانی دارند، هنوز نمی‌دانند که در برابر بیش‌فعالی کودک خود چه عکس‌العملی را باید نشان دهند. راهکارهای زیر ممکن است در این مورد به شما کمک کنند:

 

• فرزند شما همان کاری را انجام می‌دهد که شما انجام می‌دهید. فرزندان شما برای اینکه در دنیای بیرون رفتار کنند، از رفتار شما الگو می‌گیرند. شما باید از رفتار خودتان برای راهنمایی فرزندتان کمک بگیرید. اگر می‌خواهید فرزندتان با صدای بلند صحبت نکند، باید صدای خود را همیشه در حد معقول نگه دارید. فراموش نکنید آنچه که در عمل ثابت می‌کنید، بسیار مهم‌تر از آن است که حرفش را می‌زنید.
• احساس‌تان را به فرزندتان نشان دهید، صادقانه به فرزندتان نشان دهید که رفتار او چه تأثیری در شما می‌گذارد. احساسات فرزند شما از خود شما تأثیر می‌پذیرد. شما برای فرزندتان شبیه یک آینه هستید. او احساسات و رفتار شما را دریافت می‌کند و بازتاب می‌دهد.
• فرزندتان را به کار خوب تشویق کنید. وقتی فرزندتان به گونه‌ای رفتار می‌کند که شما می‌پسندید، می‌توانید او را با جملاتی مثبت تشویق کنید. وقتی فرزندتان تکالیفش را به موقع انجام می‌دهد، به او بگویید: «من به داشتن دختر یا پسری مثل تو افتخار می‌کنم».
• دوستانه در مقابل فرزندتان زانو بزنید،‌ زانو زدن روی زمین به طوری که در مقابل فرزندتان قرار بگیرید، یکی از قوی‌ترین راه‌های ارتباط مثبت با او است. وقتی به فرزندتان نزدیک می‌شوید، به او اجازه می‌دهید تا از آهنگ صدای شما آنچه را که فکر می‌کنید، دریافت کند و بر آنچه مورد نظر شماست تمرکز کند. وقتی توجه او را به خود جلب کنید دیگر لازم نیست با اجبار او را وادار به این کار کنید.
• برای فرزندتان یک شنونده خوب باشید. گوش کردن به عقاید فرزندتان یکی از راه‌های کنترل کردن آن‌هاست. فرزند شما برای اینکه نمی‌تواند عقاید خود را خوب مطرح کند، دچار ناامیدی می‌شود. شما می‌توانید با یک جمله ساده از بروز این ناامیدی جلوگیری کنید. مثل: «من می‌دونم تو چه احساسی داری و کاملاً درکت می‌کنم». با این جمله به او کمک می‌کنید که بر کشمکش‌های درونی خود غلبه کند.
• به قولتان عمل کنید، زمانی که بر اساس قول‌هایی که داده‌اید عمل می‌کنید، چه خوب و چه بد، فرزندتان به شما اعتماد خواهد کرد و به شما احترام می‌گذارد. بنابراین وقتی به او قول می‌دهید پس از مرتب کردن اتاقش او را به پارک می‌برید، باید به قولتان عمل کنید.
• وسایل با ارزش را از دسترس کودک‌تان دور نگه دارید. وقتی عینک شما وسیله جالبی برای بازی در نظر فرزندتان است، فراموش نکنید که او نمی‌داند نباید با خیلی از وسایل ضروری بازی کند. کافی است این وسایل را از دسترس فرزندتان دور کنید.
• مرزهای مشخص بین خودتان و فرزندتان قرار دهید. قبل از اینکه در امور شخصی فرزندتان دخالت کنید، بهتر است از خودتان بپرسید آیا این دخالت واقعاً لازم است؟ بهتر است درخواست‌ها و دستورالعمل‌ها و پاسخ‌های منفی را به حداقل ممکن برسانید تا از بروز کشمکش‌های درونی و احساسات ناهنجار جلوگیری کنید.
• فرزند شما باید بداند که با داد و فریاد کاری از پیش نمی‌برد.
• خواسته‌هایتان را مثبت و آسان با فرزندتان مطرح کنید، با این کار او می‌داند شما از او چه انتظاراتی دارید و تفکر او را در یک مسیر مثبت قرار می‌دهید.
• به فرزندتان مسئولیت و فرصت تجربه بدهید. وقتی فرزندتان رو به رشد می‌رود، مسئولیت رفتارش را به خود او واگذار کنید و به او اجازه دهید تا مراحل طبیعی رشد رفتاری را خودش تجربه کند. لازم نیست که همیشه شما مسئولیت‌هایش را به او گوش‌زد کنید. با توجه زیاد به فرزندتان حس مسئولیت‌پذیری را از او سلب می‌کنید. شما باید به فرزندتان فرصت دهید تا خودش به نتایج منطقی برسد.
• هر چیزی را که یکبار به فرزندتان بگویید و به او فرصت حرکت دهید، انتقاد دائم از فرزندتان نه تنها کاری از پیش نمی‌برد بلکه فقط باعث خستگی خود شما می‌شود. اگر می‌خواهید فرزندتان با شما همکاری کند، بهتر است با یک بازی ساده از او بخواهید کاری را که می‌خواهید، انجام دهد.
• به فرزندتان ارزش دهید و به او نشان دهید که فرد مهمی است. فرزند شما دوست دارد که در امور خانواده سهیم باشد. شما می‌توانید با واگذار کردن کارهای خیلی ساده منزل یا کارهایی که فرزندتان می‌تواند به سادگی از پس آن‌ها بربیاید، به او فرصت دهید تا نقش خود را به عنوان یک فرد مهم در امور خانه بازی کند. این باعث می‌شود که فرزندتان اهمیت نقش خود را در خانه احساس کند. هر چه کارهای بیشتری به او بسپارید، او بیشتر تلاش می‌کند. سپردن کارهای بی‌خطر منزل به فرزندتان باعث می‌شود:
• او تبدیل به فردی مسئول شود
• اعتماد‌به‌نفس در او به وجود بیاید
• به خود شما هم کمک کند

 

 

14) به فرزندتان فرصت دهید خودش از حقوقش دفاع کند. در زندگی فرزند شما موقعیت‌هایی پیش می‌آید که او باید بتواند از حقوق خود دفاع کند. شما باید این موقعیت‌ها را به صورت ساده برای او فراهم کنید تا در صورت لزوم خود او بتواند از حقوقش بدون کمک شما دفاع کند.

 

15) لبخند را به چهره فرزندتان هدیه دهید. یکی دیگر از راه‌های کاهش تنش روانی و کشمکش‌های درونی فرزندتان این است که با او شوخی کنید. می‌توانید وانمود کنید که یک هیولای ضعیف هستید که او می‌تواند شما را شکست دهد. یا صدای حیوانات را تقلید کنید. یک شوخی ساده لبخند را برای شما و فرندتان به ارمغان می‌آورد.

 

 

 

گردآورنده: عاطفه باغبان (کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی و نوروتراپیست)

 

نوروفیدبک چیست؟

مرکز مشاوره و آموزش آگاهانه

نوروفیدبک

روش‌های مؤثر برای برخورد صحیح با کودکان بیش فعال